Funksiýa topary

Himiýada, esasanam organiki himiýada, işleýän topar molekulanyň içindäki belli bir atom topary bolup, molekulanyň häsiýetli himiki reaksiýalaryna jogapkärdir. Organiki molekulanyň “işjeň saýty” ýa-da “özüni alyp barşyny kesgitleýän bölegi” diýip pikir ediň. Molekulanyň galan böleginiň ululygyna ýa-da görnüşine garamazdan, işleýän topar himiki reaksiýalarda öňünden aýdylýan görnüşde hereket edýär.

Funksiýa toparlary näme üçin möhüm?

Funksiýa toparlary organiki birleşmeleriň häsiýetlerini we reaktiwligini kesgitleýär. Himiýa işgärleri organiki molekulalary toparlara bölmek we olaryň nähili reaksiýa görkezjekdigini çaklamak üçin ulanýarlar. Mysal üçin, spirtler, kislotalar, efirler we ketonlaryň hemmesi dürli funksional toparlary öz içine alýar we himiki reaksiýalarda hersi başgaça reaksiýa berýär.

Bir molekulada işleýän toparlary kesgitlemek bilen:

Chemical Himiki reaksiýalarda özüni alyp barşyny çaklaň.
Its Onuň çözülişine düşüniň (suwda ereýärmi ýa-da ýokmy).
Acid Kislotalydygyny ýa-da esasydygyny kesgitläň.
Its Onuň gaýnadýan ýa-da ereýän nokadyny çaklaň.

Umumy funksional toparlaryň mysallary

Organiki himiýada iň köp ýaýran funksional toparlara geçeliň:

1. Gidroksil topary (-OH)

Alkogollarda tapyldy.
Molekulalary polýar edýär we wodorod baglanyşyklaryny döretmäge ukyply.
● Mysal: Etanol (CH₃CH₂OH)

2. Karbonil topary (C = O)

Et Ketonlarda we aldegidlerde tapyldy.
Carbon Kislorod atomyna goşa baglanan uglerod.
● Mysal:
Keton: Aseton (CH₃COCH₃)
Aldegid: Formaldegid (HCHO)

3. Karboksil topary (-COOH)

Car Karboksil turşulyklaryndan tapyldy.
The Molekulany kislotaly edýär.
● Mysal: sirke esasy kislotasy (CH₃COOH).

4. Amino topary (-NH₂)

Am Aminlerde we aminokislotalarda tapyldy.
A Esasy bolup, protonlary kabul edip biler.
● Mysal: glisin, aminokislota.

5. Ester topary (-COO-)

Est Efirlerde tapyldy.
● Köplenç miwelere ýakymly ys berýär.
Acid Kislotadan we alkogoldan emele gelýär.
● Mysal: Etil asetat (dyrnak çalmakda ulanylýar).

6. Ether topary (ROR)

Two Iki uglerod toparyna birikdirilen kislorod atomy.
Sol Erginler.
● Mysal: Dietil efir.

7. Halide topary (CX)

● Bu ýerde X = F, Cl, Br ýa-da I ýaly halogen.
Al Alkil halidlerden tapyldy.
Fr Sowadyjylarda we ýangyn saklaýjylarda ulanylýar.

8. Sulfidril topary (-SH)

Th Tiýollarda tapyldy.
Hyd Gidroksile meňzeýär, ýöne kükürt bilen.
Protein Belok gurluşynda möhüm (disulfid baglanyşyklary).

Funksiýa toparlary we reaktiwlik

Bir molekulada belli bir funksional toparyň bolmagy, bu molekulanyň nähili täsir etjekdigini kesgitleýär. Mysal üçin:

Alkogollar (-OH) alkenleri emele getirmek üçin suwsuzlandyrylyp bilner.
● Karboksil turşulyklary (-COOH) spirtler bilen reaksiýa döredip, efir emele getirýär.
● Aminler (-NH₂) esas bolup hereket edip, wodorod ionlaryny kabul edip biler.

Bu öňünden aýdylýan hereket, sintetiki himiýada, neşe dizaýnynda we material ylymlarynda ajaýyp peýdalydyr.

Biologiki molekulalarda işleýän toparlar

Funksiýa toparlary durmuşyň açarydyr. Biohimiýada beloklaryň, DNK-nyň, uglewodlaryň we ýaglaryň gurluşy we işleýşi, olaryň düzümindäki funksional toparlara ep-esli derejede baglydyr.

● Beloklarda amin (-NH₂) we karboksil (-COOH) toparlary bar.
Uglewodlar köplenç gidroksil (-OH) we karbonil (C = O) toparlaryny öz içine alýar.
● DNK we RNK-da fosfat toparlary (-PO₄) we azot saklaýan esaslar bar.

Bu toparlar biologiki molekulalaryň özara täsirleşmegine, wodorod baglanyşyklaryny emele getirmegine, energiýa geçirmegine we ş.m. mümkinçilik berýär.

Himikler funksional toparlary nähili ulanýarlar

Himikler molekulalary çyzanda ýa-da atlandyranda köplenç funksional topar belligini ulanýarlar. Himiki reaksiýalarda, gatnaşýan toparyň reaksiýalaryna ýüz tutup bilerler. Mysal üçin:

● “Alkogolyň okislenmegi” -OH toparlarynyň gatnaşmagyndaky reaksiýalary aňladýar.
● “Nukleofil çalyşmagy” köplenç halid funksional toparlary öz içine alýar.

Şeýle hem, infragyzyl (IR) spektroskopiýa we ýadro magnit rezonansy (NMR) ýaly usullary ulanyp, näbelli birleşmeleri kesgitlemek üçin funksional topar derňewini ulanýarlar, sebäbi her topar özboluşly usulda energiýa siňdirýär.

Gysgaça mazmun

Funksiýa topary, molekulanyň aýratyn aýratynlyklaryny we reaktiwligini berýän molekuladaky atomlaryň belli bir toparydyr. Olar çylşyrymly molekulalaryň özüni alyp barşyny klassifikasiýa etmegiň we çaklamagyň usulyny üpjün edip, organiki himiýanyň esasyny düzýär. Simpleönekeý spirtlerden çylşyrymly DNK-a çenli, işleýän toparlar himiki birleşmeleriň gurluşyny, işleýşini we reaktiwligini kesgitlemäge kömek edýär. Olara düşünmek, esasanam derman, biologiýa we senagat himiýasy ýaly ugurlarda himiýany özleşdirmek üçin zerurdyr.